Cietrzew (Tetrao tetrix) jest gatunkiem chronionym, dla którego odnotowuje się ciągły regres liczebności. W 2015 roku odnotowano w kraju skrajnie niską liczebność – 500-600 osobników. Prognozuje się wymarcie krajowej populacji tego gatunku bez podjęcia działań ochronnych.

Informacje o gatunku

Cietrzew (Tetrao tetrix) to ptak z rodziny głuszcowatych. Cechą charakterystyczną tych ptaków jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy wyrażony odmiennym ubarwieniem szaty ptaków dorosłych oraz większą masą ciała samców (Kamieniarz 2002). Długość ciała dorosłych cietrzewi wynosi u samców 53-68 cm, a samic 40-41 cm. Samiec cietrzewia (kogut) jest granatowoczarny z metalicznym połyskiem, ma białe pokrywy podogonowe, na skrzydle dwie białe pręgi, sterówki zewnętrzne wydłużone i wygięte lirowato na zewnątrz. Nad oczami naga skóra tworzy czerwone, jaskrawe "róże". Samica (cieciorka) jest mniejsza i brunatna z wierzchu z czerwonawymi pręgami, spód jasny, pokrywy podogonowe białe. Młode są podobne do samicy. Cietrzew prowadzi osiadły tryb życia. Jest dość skryty. Większą część życia spędza na ziemi, tam bowiem najczęściej tokuje, gniazduje i wychowuje młode. Okresowo, szczególnie zimą, często przesiaduje na drzewach. Generalnie gatunek ten związany jest z terenami będącymi w początkowym stadium sukcesji leśnej, czyli najczęściej na granicy lasu i terenu otwartego (w tzw. strefie ekotonowej). Można go spotkać na torfowiskach, wrzosowiskach, pożarzyskach, zrębach, na ekstensywnie użytkowanych łąkach, a także na świeżych zalesieniach, zarastających ugorach i naturalnie zalewowych dolinach rzecznych. Cietrzew jest poligamiczny. Tokuje zwykle przed świtem i o zmierzchu na polanach, gromadnie, przyjmując bojową, charakterystyczną postawę i wydając najpierw głos bulgoczący (tzw. bełkotanie, bulgotanie), potem syczący (tzw. czuszykanie). Szczyt tokowania ma miejsce pod koniec marca, w kwietniu i maju, a także w październiku-listopadzie. Gniazduje na ziemi. Gniazdo jest starannie ukryte, w dużej odległości od tokowiska. Samica wyprowadza jeden lęg w roku. Składa 6-14 jaj, które wysiaduje przez 26 dni. Sama też wodzi pisklęta. Pisklęta będące zagniazdownikami, w pierwszych dniach swojego życia odżywiają się jedynie pokarmem zwierzęcym. Wówczas to dieta ich składa się przede wszystkim z małych owadów. W przeciągu 4-5 miesięcy osiągają masę osobników dorosłych, które w sezonie letnim preferują wybrane części roślin, tj.: liście, pączki, kwiatostany, nasiona, jagody zarówno roślin zielnych, jak i drzew. Kury w okresie wodzenia wybierają najczęściej pokarm energetyczny i łatwostrawny, jak np. listki i pędy borówek, czy kwiatostany traw. Na przełomie lata i jesieni ptaki te chętnie odżywiają się owocami różnych gatunków borówek i malin oraz nasionami traw i roślin uprawnych, tj.: owies i pszenica. Jesienią natomiast w skład diety wchodzą jagody i pędy borówek, owoce i liście żurawiny, jagody jałowca oraz pączki i kotki brzozy. Zimą głównym pokarmem są kotki i pączki brzozy, pączki olchy, buku i wierzby, owoce i igły jałowca, igły kosodrzewiny, żołędzie.

Mając na uwadze spadkową tendencję liczebności cietrzewia Lasy Państwowe rozpoczęły realizację projektu rozwojowego pt.: „Czynna ochrona cietrzewia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych w Polsce”, który został uruchomiony do realizacji Decyzją nr 6 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 10 stycznia 2017 r. Przedsięwzięcie rozwojowe realizowane jest zgodnie z procedurami i zasadami opisanymi w zarządzeniu nr 40 z dnia 1 września 2016 r. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, w sprawie zarządzania przedsięwzięciami rozwojowymi – projektami w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe.

Projekt rozwojowy uwzględnia fakt, że cietrzew został wpisany na listę gatunków chronionych dyrektywy ptasiej jako gatunek priorytetowy (załącznik I do dyrektywy), zatem stanowi przedmiot ochrony w obszarach Natura 2000. Ponadto jego status ochronny opisywany jest następująco :

• Polska czerwona księga zwierząt (2001): EN - gatunek silnie zagrożony wyginięciem,
• Status zagrożenia w Europie: V - gatunek narażony na wyginięcie,
• BirdLife International: SPEC 3,
• Konwencja Berneńska: załącznik III.

Cele projektu rozwojowego LP

Głównym celem projektu jest zachowanie cietrzewia jako gatunku występującego w awifaunie Polski. Celami szczegółowymi są:

a) poznanie aktualnej liczebności i zagrożeń cietrzewia we wszystkich lokalnych ostojach w Polsce,

b) poprawa warunków siedliskowych, w tym likwidacja zagrożeń, w pięciu rejonach występowania gatunku,

c) zwiększenie liczebności oraz odtworzenie systemu metapopulacji w czterech rejonach występowania gatunku,

d) stworzenie trwałych podstaw prawnych i organizacyjnych zachowania lokalnych populacji cietrzewia na obszarach zarządzanych przez Lasy Państwowe,

e) zwiększenie w społeczeństwie wiedzy na temat potrzeb i metod ochrony cietrzewia, a także zasad zachowania się na obszarach, gdzie gatunek ten występuje.

Struktura projektu:

W realizację projektu zaangażowanych jest 17 nadleśnictw z 5 dyrekcji regionalnych Lasów Państwowych: Białystok, Lublin, Olsztyn, Radom i Wrocław. Na terenie RDLP Wrocław działania ochronne podjęło 8 nadleśnictw: Chocianów, Kamienna Góra, Przemków, Ruszów, Szklarska Poręba, Śnieżka, Świeradów, Świętoszów. Pozostałe nadleśnictwa z innych regionalnych dyrekcji to: Sobibór, Włodawa (RDLP Lublin), Barycz (RDLP Radom), Drygały, Krynki, Waliły (RDLP Białystok) Jedwabno, Szczytno, Spychowo (RDLP Olsztyn). DGLP koordynuje projekt. Poszczególne regionalne dyrekcje monitorują wykonywanie zadań przez nadleśnictwa. Ciałem doradczym jest stały zespół ekspertów powołany przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych decyzją nr 105 z 2017 r.

Okres realizacji projektu:

Projekt będzie realizowany w latach 2017-2022 przez okres 6 lat.

Koszt projektu:

Wydatki i koszty związane z realizacją projektu wyniosą ogółem ok. 32 mln zł. Zadania finansowane są z funduszu leśnego oraz środków własnych jednostek. Harmonogram realizacji projektu został zatwierdzony w dniu 03.07.2017 r. przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych.

Zadania realizowane w ramach projektu:

• Kształtowanie struktury roślinności,

• Znakowanie upraw,

• Redukcja ssaków drapieżnych i dzików,

• Odłów jastrzębi,

• Inwentaryzacja ptaków szponiastych, sów i kruków,

• Prowadzenie obserwacji całorocznych cietrzewi,

• Zakup fotopułapek,

• Zakup cietrzewi i ich transport,

• Budowa ośrodka hodowli cietrzewia i wolier adaptacyjnych,

• Funkcjonowanie ośrodka hodowli cietrzewia,

• Dokarmianie cietrzewi w okresie adaptacji,

• Zakup nadajników GPS,

• Opieka weterynaryjna,

• Monitoring genetyczny i telemetryczny,

• Uporządkowanie ruchu turystycznego,

• Inne działania w zależności od potrzeb ostoi.  

Cietrzew i jego ochrona na terenie Nadleśnictwa Kamienna Góra

Populacja cietrzewia na terenie Nadleśnictwa Kamienna Góra związana jest z Grzbietem Lasockim: z dwoma Leśnictwami Klatka oraz Jarkowice oraz z Rudawami Janowickimi – Leśnictwem Czernów. W chwili obecnej  jedynie na Grzbiecie Lasockim utrzymuje się stabilna populacja cietrzewia bytująca w oddziałach położonych przy granicy z Republiką Czeską (według obserwacji z 2017 roku około 5 osobników)- (ostatnie obserwacje cietrzewia w Leśnictwie Czernów pochodzą z 2006 roku - 4 osobniki).

               W ramach biotopu cietrzewia zlokalizowanego na terenie Grzbietu Lasockiego w 2007 roku wyznaczono obszar funkcjonalny, a następnie w 2009 roku strefę ochrony cietrzewia o powierzchni 544,53.

Projekt realizowany obecnie przy wykorzystaniu środków pochodzących z funduszu leśnego nie jest jedynym który był wykonywany w nadleśnictwie- wcześniej w latach 2007-2011 nadleśnictwo realizowało projekt koordynowany przez RDLP Wrocław pt.: „Ochrona cietrzewia T. tetrix i jego ostoi w Sudetach Zachodnich i Borach Dolnośląskich”. Projekt ten był współfinansowany przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Przyrody we Wrocławiu i obejmował 7 nadleśnictw, które obecnie także realizują nowy projekt. Warto dodać, że dwa nadleśnictwa – Nadleśnictwo Świeradów i Szklarska Poręba – wcześniej realizowało również zadania ochronne w ramach projektu pt.: „Ochrona cietrzewia T. Tetrix i jego ostoi w Karkonoszach i Górach Izerskich” (A. Pałucki 2007) dofinasowanego przez Fundację Ekofundusz.

Realizacja projektu „Ochrona cietrzewia T. terix i jego ostoi w Sudetach Zachodnich i Borach Dolnośląskich” na terenie Nadleśnictwa Kamienna Góra polegało przede wszystkim na:

1. Przerzedzeniu zwartych młodników poprzez wykonanie czyszczeń na zarastających tokowiskach i w ostojach.

2.  Wykonaniu patroli inwentaryzacyjno – ochronnych.

3.  Prowadzeniu edukacji przyrodniczo-leśnej z wykorzystaniem materiałów powstałych w ramach projektu.

Podstawowym elementem realizacji programu ochrony cietrzewia –”Ochrona cietrzewia T.tetrix i jego ostoi w Sudetach Zachodnich i Borach Dolnośląskich” na terenie Nadleśnictwa Kamienna Góra było jak już wcześniej wspomniano wykonanie przerzedzeń upraw i młodników poprzez wykonanie czyszczeń wczesnych i późnych na tokowiskach, lęgowiskach, żerowiskach i zimowiskach cietrzewia w ramach strefy ochronnej cietrzewia wyznaczonej na terenie Leśnictw Klatka i Jarkowice. Nadleśnictwo  Kamienna Góra w ramach programu w latach 2007 - 2011 wykonało ogółem 57,48 ha czyszczeń wczesnych oraz 164,55 ha czyszczeń późnych. Dodatkowo w latach 2012-2014 nadleśnictwo wykonało zgodnie ze wskazówkami gospodarczymi Planu Urządzenia Lasu oraz potrzebami hodowlanymi 1,55 ha czyszczeń wczesnych  oraz 30,66 ha czyszczeń późnych.

Na terenie Nadleśnictwa Kamienna Góra w 2017 roku zaplanowano do realizacji następujące zadania:

• Prowadzenie obserwacji całorocznych (wyszukanie zimowisk, ocena sukcesu lęgowego) w Lasach Państwowych,
• Zakup i montaż fotopułapek z kartami i dodatkowymi akumulatorami do monitoringu cietrzewia w Lasach Państwowych,
• Redukcja liczebności ssaków drapieżnych w Lasach Państwowych,
• Zmiana przebiegu szlaków turystycznych celem ograniczenia antropopresji.

W następnych latach trwania projektu do 2022 r. realizowane będą  następujące działania:

• Przerzedzanie młodników,
• Inwentaryzacja ssaków drapieżnych, ptaków szponiastych i kruka,
• Poprawienie bazy żerowej w ostoi poprzez wprowadzenie gatunków liściastych
• Zakup i montaż tablic ostrzegawczo-informacyjnych,
• Zakup nart skitourowych dla straży leśnej.

Zdjęcia ogólne ostoi cietrzewia:

W związku z prowadzeniem działań majacych na celu ograniczenie antropopresji na terenie występowania cietrzewia Nadleśnictwo Kamienna Góra informuje, że od 14 sierpnia 2017 roku  zamyka do odwołania odcinki szlaków turystycznych przechodzące przez teren Leśnictwa Klatka według wykazu jak niżej:

- odcinek szlaku niebieskiego od drogi powiatowej prowadzącej od Przełęczy Okraj do Rozdroża pod Łysociną,

- odcinek szlaku czerwonego od Przełęczy Okraj do Rozdroża pod Łysociną.

Odcinki zamknięte wraz z trasami zastępczymi zaznaczone zostały dla turystów na załączonym dokumencie.

Nadleśnictwo zainstaluje również tablice informacyjne i kierunkowe, które umożliwią wprowadzenie powyższych zmian w organizacji ruchu turystycznego.